« بیماریهای قارچ خوراکی »

در این زمینه 2 گروه بیماری به شرح ذیل از اهمیت خاصی برخوردارند.

·         بیماریهایی که در اثر عوامل زنده ایجاد می شوند.

·         بیماریهایی که در اثر اختلالات ژنتیکی و مطلوب نبودن شرایط محیطی در سالن های پرورش قارچ ظاهر می شود.

 بیماریهای گروه اول نسبت به گروه دوم از اهمیت بیشتری برخوردارند و در صورت بی توجهی به آنها می توانند بخش عمده ای از محصول را از بین ببرند. عوامل زنده نیز از لحاظ وارد نمودن خسارت کیفی و کمّی بر محصول به دو دسته تقسیم می شوند:

1.موجوداتی که به صورت عامل بیماریزا(پاتوژن) مستقیماً به قارچ حمله کرده و از آن به عنوان میزبان و محیط رشد استفاده می کنند و سرانجام باعث از بین رفتن محصول می شوند، در این گروه قارچها باکتریها و ویروسها قرار می گیرند.

2.عوامل رقیب که با نابودکردن محیط رویشی به طور غیر مستقیم باعث بروز خسارت در قارچ می شود. بروز عوامل بیماریزا خصوصاً در مواقعی که بستر کشت ضدعفونی کامل نشده باشد و یا زمانیکه کشت درون کیسه ها به صورت فشرده انجام شود بیشتر است.

تفسیر و تعبیر علایم یک بیماری در تولید و پرورش قارچ دو عامل زیر است:

1.        چگونگی رشد و توسعه محصول در زمان وقوع بیماری

2.        راه ورود عوامل بیماریزا به محیط پرورش که با دانستن آن می توان به منبع آلودگی پی برد.

به طور کلّی 5 ناقل عمده برای آلودگی در محیط های پرورش قارچ باید در نظر داشت:

·         1.کارکنان سالنهای محیط کِشت

·         2. هوا

·         3. مواد استفاده در بسترهای کِشت

·         4. اِسپان

·         5. ابزار و تجهیزات مورد استفاده

 بیماریهای اِسپان قارچ خوراکی:

1. اسپُرژیلوس       Aspergillus                                      6. کلادُس پُریوم             ClalosPorium

2. پِنی سِلیوم         Penicillium                                     7.  اپی کُکُم                    Epicocum  

3. فوزاریوم        Fusarium                                           8. هِلمین توس پُریوم   HelminThosPorium

4. آلترناریا             Alternaria                                       9. اسپُرین دونیما          SporenDonema  

5. نورُسپُرا        Nourouspora 

پراکنش عوامل مختلف بیماریزایی قارچی و کپک های رقیب به شرح زیر است:

1-    عوامل قارچی که عمدتاً در کمپوست دیده می شوند. در این گروه کپک های سبز زیتونی، قارچهای رقیب کلاهدار، کپکهای سبز، پنی سیلیوم، آسپرژیلوس، کپک های زرد. و کپک های دیگر مانند موکُر Mucor  و ریزُپُس Rhizopos وجود دارند.

2-       عوامل قارچی که در خاک پوششی و کمپوست یافت می شود. این گروه شامل کپک سفید ، قهوه ای است

3-     عوامل قارچی که در سطح یا داخل خاک پوششی یا در روی اندام های باردهی دیده می شود. در این گروه عواملی مانند عامل کپک دارچینی، عامل حباب خشک، عامل حباب تَر، عامل مولدهای بیماری تارعنکبوتی و عامل کپک صورتی وجود دارند.

بیماریهای قارچی:

۱. بیماری قارچی وِرتِسلیومی (حباب خشک = جوش خشک):

علایم مشخصه این بیماری ظهور نقاط آب سُخته در روی کلاهک قارچ و تبدیل آنها به لکّه هایی به رنگ قهوه ای مایل به خاکستری است. اگر آلودگی در مراحل اولیه رشد قارچ صورت گیرد باعث بدشکلی کلاهک و کاهش بازارپسندی می شود. در مراحل پیشرفته بیماری کلاهک قارچ چروکیده شده و بافت آن حالت چرمی به خود می گیرد. منابع اصلی آلودگی اولیه را بقایای کمپوست اطراف سالنها یا اسپُر موجود در فضای سالن محل رشد و پرورش قارچ تشکیل می دهند. اندام های آلوده کننده قارچ ممکن است به وسیله ترشحات آب آبیاری روی کلاهک قارچ قرار گیرد و به وسیله مگس ها و حشرات دیگر به سایر نقاط بستر منتقل شود. رشد و نمو این بیماری در حرارتهای بالاتر از 28 درجه سانتیگراد حاصل می شود، تهویه نامناسب، رطوبت نسبی بالا توسعه بیماری را افزایش می دهد به منظور جلوگیری از آلودگی قارچهای سالم باید بلافاصله پس از چیدن قارچهای آلوده را از بین برد. در صورت رعایت کامل بهداشت زراعی و مشاهده بیماری در بسترها حرارت سالن را به کمتر از 14 درجه سانتیگراد کاهش می دهیم.

2. بیماری قارچی دُنبلان کاذب: این بیماری بیشتر اوقات به عنوان رقیب قارچ خوراکی به شمار رفته است تا به عنوان یک قارچ انگل. معمولاً مسلیوم قارچ به صورت توده ای پنبه ای شکل در سطح بستر قارچ در سالنها دیده می شود. این توده پنبه ای شکل به سرعت افزایش حجم پیدا کرده، به رنگ صورتی متمایل به قهوه ای در می آید و به شکل اندامی چروکیده و رویشی شبیه به مغز گاو یا دنبلان را پیدا می کند. در بسترهای آلوده بوی نامطبوعی استشمام می شود. کاهش چشمگیری در میزان محصول به خصوص در نقاط آلوده بستر دیده می شود، مهمترین روش کنترل این بیماری پیشگیری است. افزایش رطوبت بسترها و حرارت بالاتر از 20 درجه سانتیگراد بعد از مصرف خاک پوششی و تهویه کم همراه با رطوبت نسبی بالا.

3. بیماری قارچی سفیدک (تارعنکبوتی): مسلیوم قارچ به صورت پوشش رویشی سفید رنگ ابریشمی روی سطح خاک پوششی بسترها را می پوشانند. مسلیوم قارچ در سطح خاک پوششی به هر طرف گسترش یافته و در مسیر حرکت خود تمام سطح بسترها را می پوشاند. مسلیوم مُسِن و پیرتر از حالت ابریشمی به صورت پوشش سفید رنگ تغییر حالت می دهد. قارچ های مورد حمله رنگ خود را از دست داده و حالت آبکی فرم پیدا می کند. عمده ترین منبع آلودگی اولیه این بیماری خاک پوششی است. بنابراین پاستوریزاسیون دقیق خاک پوششی بسیار ضروری است. در فواصل زمانی متعدد که بیماری در سالن ها ظاهر می شود خاک پوششی و نقاط آلوده باید به وسیله فُرمالین ضدعفونی شود. معمولاً عملیات ضدّعفونی سرعت پیشرفت بیماری را کاهش داده یا از آن جلوگیری می کند.

4. بیماری قارچی حباب تر (جوش تَر): مهمترین علایم این بیماری گسترش یا توسعه بافت مزمحل شده بر روی اندام باردهی که در ابتدا سفیدرنگ و پنبه ای بوده و با گذشت زمان به رنگ قهوه ای در می آید.

5. قارچهای هرز یا رقیب: گروه زیادی قارچهای هیفومسیت که به اصطلاح کپک نامیده می شود، بر روی بسترهای قارچ مشاهده می شوند این قارچها در سالن های پرورش بسیار بوده و عمدتاً به نام قارچهای رقیب یا هرزه نامیده شدند، این قارچها از نظر سرعت جذب مواد غذایی و قدرت تطبیق با شرایط اکولوژیکی قارچ خوراکی برتری داشته و می تواند به سرعت بر روی بستر مستقر شوند و یا اینکه مستقیماً از رشد مسلیوم قارچ خوراکی جلوگیری کند. با جذب مواد غذایی و در نتیجه محصول به طور غیر مستقیم کاهش می دهد.

از مهمترین قارچهای هرز می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف- کپک قهوه ای: مسلیوم قارچ به صورت توده سفید رنگ بر روی سطح خاک پوششی و کمپوست بسترها دیده می شود. در نقاط آلوده خاک پوششی قارچ خوراکی قادر به رشد نبوده و در نتیجه محصول کاهش پیدا می کند.

 ب- کپک سبز و آبی: با ترشح مواد سمّی از تولید قارچ خوراکی در نقاط آلوده جلوگیری می کند.

 ج- کپک سبز زیتونی: این قارچ عمدتاً بر روی کمپوست رشد می کند و هرگز در روی خاک پوششی به رشد و نمو نمی پردازد. این کپک به وسیله تولید اندام های باردهی سبز زیتونی خود که به اندازه نخود و دارای زوائد فراوانی است قابل تشخیص و شناسایی می باشد.

 د- کپک آتشی: بعد از ضدّعفونی سالنها چنانچه کمپوست مصرف شده در اطراف یا در سالنها برای مدتی باقی بماند افزایش می یابد و مسلیوم در ابتدای رشد به رنگ سفید کرمی است. اما به زودی رنگ نارنجی به خود می گیرد. اگر باعث آلودگی شود کنترل آن بسیار مشکل است.

 هـ- قارچهای هرز کلاهک دار: این قارچ در کمپوست با ساقه های دراز و کلاهک های نازک دیده می شوند و به صورت یک توده سیاه رنگ تبدیل می شوند. قارچهای مذبور یا خارج کردن مواد غذایی از کمپوست برای کسب مواد غذایی با مسلیوم قارچ خوراکی رقابت می کنند و بدین ترتیب باعث عدم رشد اسپان و کاهش عملکرد می شود. اسپُرهای آن به وسیله جریان هوا پخش می شوند و کمپوست را اشغال می کنند.

« بیماریهای باکتریایی »

در اثر بالا بودن رطوبت نسبی بیش از 80% و دمای 16 تا 25 درجه سانتیگراد به سرعت باعث این بیماری می شود و در نهایت موجب تقلید کمیت و به خصوص کیفیت می شود.

مهمترین بیماریهای باکتریایی:

1.   بیماری لکه قهوه ای قارچ خوراکی: عامل بیماریزای این بیماری باعث ایجاد لکه های زرد کمرنگ بر روی کلاهک و پایه می شود، لکه با گذشت زمان قهوه ای تیره و شکلاتی می شوند.

2.   بیماری لکه باکتریایی تیره: در اثر این بیماری لکه های روی کلاهک و حتی ساقه به شکل فرورفته یا حالت لزج ظاهر می شود.

3.      بیماری تیغه های اشک ریز       

4.      بیماری مومی شدن قارچ

راههای انتقال بیماری:

1.      منابع اولیه آلوده کننده ( خاک پیت، سنگ آهک، سنگ گچ )

2.   منابع ثانویه‌شان کلاهک‌های بیمار، دستها و کفشهای کارگران، سبدها، چاقوها (کاترها)، مگس‌ها و کنه‌هایی که به عنوان آفت محصول قارچ می‌باشند.

ب « بیماریهای ویروسی »

مجموعه‌ای از چند ویروس موجب بیماری خطرناک در قارچ خوراکی می‌شود که تحت نامهای بیماری قهوه‌ای، بیماری ساقه آبکی، بیماری X و بیماری خشکیدگی قارچ در منابع گزارش شده است. این بیماری موجب خسارت شدید به محصول قارچ در بسترها می‌شود. معمولاً ساقه قارچ بیمار در اثر بیماری کشیده و قارچ به شکل چوب طبل یا بشکه‌ای شکل در می‌آید. . کلاهک قبل از موعد باز می‌شود. باید توجه داشت که باز شدن قبل از بلوغ تیغه‌های کلاهک قارچ و دراز شدن ساقه قارچ ممکن است در اثر عوامل زیست محیطی و زراعی نیز به وجود آید.

بیماری ویروسی ممکن است علائم مشخصی نداشته باشد اما کاهش میزان محصول در واحد سطح شاید بهترین و مشخص‌ترین علامت بیماری باشد. ویروس باعث ضعیف شدن و کاهش مسلیوم قارچ می‌شود. انتقال ویروس‌ها از طریق اسپُراسپان به راحتی صورت می‌گیرد. لاروها، زنبورها و کنه‌ها به عنوان ناقلان ویروسهای قارچ خوراکی در منابع گزارش شده‌اند.

روشهای کنترل بیماری:

الف- دستکاری شرایط محیطی: هوادهی صحیح و اجرای دقیق آبیاری (رطوبت)، کنترل حرارت، رطوبت و غلظت Co2

ب- روش فیزیکی: پاستوریزاسیون خاک پوششی به وسیله بخار آب و اشعه تابی با طول موج کوتاه.

ج- مبارزه شیمیایی: استفاده از سمّ پُرُکُلوراز مَنگَنِز و کاربرد مواد کُلُردار.

د- کنترل بیولوژیکی: به کارگیری باکتریهای آنتاگونیست علیه بیماری لکه قهوه ای. در مبارزه بیولوژیک باید هیچ مانعی برای باکتریهای آنتاگونیست وجود نداشته باشد. با یکبار مصرف باکتریهای آنتاگونیست در خاک پوششی کنترل قابل قبولی را بدست می آورد، باکتریهای آنتاگونیست برای قارچهای خوراکی مضر نبوده و مقدار محصول را کاهش نمی دهند، سازگاری با سایر روشهای کنترلی دارد

« بیماری فیزیولوژیکی »

بیماری تاج خروسی: در این بیماری اسپُرُُفُر (اسپرهایی که وجود دارند) حالت غیرعادی پیدا می کند، تیغه ها کوچک شده و در روی سطح کلاهک قارچ تشکیل می شود و یا در هین تغییر شکل دادن حالت باز مثل تاج خروس پیدا می کند. این بیماری عمدتاً در اثر ورود حاصل از سوزاندن روغن و ذغال در اطراف سالنها به وجود می آید. چنانچه کلاهک قارچ در مراحل اولیه تشکیل در معرض بخار یا گازهای ناشی دُز بالای قارچ کُش از مصرف قارچ کش ها یا گازهای ضدّعفونی کننده قرار گیرد نیز دچار تغییر شکل خواهد شد، زیرا این مواد سبب اختلال در رشد کلاهک و تیغه ها می شود.

« آفات »

۱. مگس ها: معمولاً در روی کمپوست خاک پوششی یا در روی قارچهای خوراکی تخم ریزی می کنند و در شرایط طبیعی تخم ها در مدت 4 تا 5 روز تفریخ شده و تبدیل به لارو می شود. لاروها با تغذیه خود دالانهایی درون ساقه و کلاهک قارچ به وجود می آورند. سپس به درون خاک پوششی نفوذ کرده و در داخل خاک پوششی و کمپوست تبدیل به شفیره می شود. مگس بالغ خسارت چندانی به بار نمی آورد اما می تواند به عنوان ناقل قارچ حباب تر یا حباب خشک، عامل لکه باکتریایی و کنه ها عمل کند. خسارت عمده به وسیله لارو مگس در بسترها  بیشتر گزارش می شود و باعث کاهش ارزش اقتصادی آن می شود.

2. زنبورها: بعضی از گونه های زنبور مهمترین آفات قارچهای خوراکی به حساب می آیند. لارو این زنبورها مسلیومهای موجود در کمپوست را کاملاً از بین می برند، همچنین با تغذیه از کلاهک ها در آنها ایجاد دالانهای متعدد می کند. زنبورهای بالغ با نفوذ نور غیر مستقیم خورشید به درون سالنها شروع به تخم ریزی نمایند.

3. کنه ها: کنه ها می توانند خسارت چشمگیری به بذر موجود در کمپوست بزنند، علاوه براین با تغذیه از قارچ باعث ایجاد حفره هایی در سطح قارچها می شوند. کنه ها معمولاً همراه کاه و کلوش ، کود مرغی، و خاک پوششی پیت و یا به وسیله کمپوستهای غیر استاندارد وارد سالنها می شوند. کنه ها با تغذیه از مسلیوم قارچ خسارت شدیدی وارد می کنند و همچنین کنه ها ناقل ویروسهای قارچ خوراکی می باشند. شرایط غیرهوازی، افزایش رطوبت نسبی بسترها شرایط را برای گسترش و افزایش جمعیت کنه ها فراهم می نماید.

4. نماتُدهای انگل: 3 دسته نماتد معمولاً در محیط های پرورش قارچ خوراکی مشاهده می شود عبارتند از

  الف- نماتُدهای ساپروفیت (نماتُدهای آزاد)      ب- نماتُدهای شکارچی        ج- نماتُدهای انگل

نماتُد انگل خسارت شدیدی به محصول وارد می کند و باعث کاهش رشد مسلیوم قارچ در کمپوست و بروز آلودگی ثانویه به وسیله باکتریها می شود. در صورتیکه خاک پوششی یا کمپوست پاستوریزه نشده باشد خسارت شدیدتر می شود.

« کنترل آفات و بیماریها »

استفاده از قارچ کُش ها، باکتری کُش ها آب کُلُردار و حشره کُش ها در کنترل آفات و بیماریهای قارچ خوراکی موضوعی کاملاً اختصاصی است. زیرا میزبان و هم پاتوژن هر دو میکرواُرگانیسم هستند، تعداد نسبتاً کمی از ترکیبات شیمیایی اختصاصی می باشند.

عمده ترین حشره کُش های مورد استفاده عبارتند از :

• دیازنون
• مالاتیون
• لِندین
• سِوین – اسم تجاری ( کارباریل ) – برای مبارزه با حلزون و کرم برگ خوار
• تیونازین
• آترازول
• پِری میفوس مِتیل
• گوزاتیون

که در ضدعفونی سطح بسترهای کمپوست و کنترل حشرات به کار می رود.

کنه کُش ها:

• نیسرون
• آبامِکتین
• نئورون – اسم ایرانی ( برو مو پُروپیلات )
• اورتوس     بسیار خوب است
• تترادیفون

 قارچ کُش ها:

• زینِب
• کاپتان
• مانکوزب
• بنومیل
• کاربندازیم ( باوِستین )
• مانِب
• کار بکسین
• تیابندازول
• پُرُ کُلُراز منگنز

و غیره قارچ کش می باشند که در کنترل بیماریهای قارچی مورد استفاده قرار می گیرند.

کُلُرین یک باکتری کُش قوی و مفید برای کنترل لکه باکتریایی مورد استفاده قرار می گیرد.

  هنوز هیچ نوع ترکیب شیمیایی مفیدی برای کنترل بیماریهای ویروسی شناخته نشده است.

بيماريهاي مهم قارچهاي خوراكي

 كپك تار عنكبوتيsoft mildew

  عامل اين بيماري از جنس ( hyponyces spp ) مي باشد . ميسيليوم اين قارچ به صورت پنبه اي روي سطح خاك پوششي و روي اندام هوايي قارچ خوراكي رشد مي كند ( ميسيليوم اين قارچ روي كمپوست رشد نمي نمايد. )

راه انتشار : بالا بودن رطوبت و دي اكسيد كربن

علائم و ميزان خسارت : هنگام تماس اين قارچ با ميسيليوم قارچ خوراكي ، ميسيليوم كپك مانند نرمي به سرعت دور ميسيليوم قارچ ميپيچد و باعت پوسيدگي نرم مي شود . با افزايش دما و رطوبت سطح گسترش توسعه پيدا مي كند و نهايتاً كلاهك نرم و قهوه اي را از بين مي برد .

پيشگيري : پائين آوردن دما و رطوبت و تهويه مناسب  

كنترل : قاچ كش مانب و كلروتالونيل

حباب خشك : dry bubble

     عامل اين بيماري (Verticilium fungicola ) مي باشد .

راه انتشار : كنيدي هاي قارچ از طريق نخاله هاي موجود در سالن توليد

علائم : لكه هاي قهوه اي دارچيني بر روي كلاهك ايجاد علائم بيماري يك تا دو هفته بعد از آلودگي نمايان ميزان خسارت اين قارچ نسبتاً زياد است به طوريكه ميتواند در طول 3-2 هفته به طور كامل محصول را از بين ببرد . علائم قهوه اي رنگ اين بيماري مي تواند به سادگي از علائم ناشي از بيماري كه باكتريايي تريكو درمايي اشتباه شود . يك روش تشخيص آن است كه قارچ آلوده را در يك ظرف پلاستيكي سر بسته روي چند عدد دستمال كاغذي مرطوب قرار ميدهند رطوبت ظرف موجب تحريك عامل بيماري مي شود . اگر آلودگي ناشي از باكتري باشد رنگ تغييري نمي كند اما اگر ناشي از كپك سبز باشد ( تريكو درمايي ) به رنگ سبز و چنانچه ناشي از حباب خشك باشد به رنگ خاكستري در مي آيد و بافت قارچ پرزي خواهد شد .

پيشگيري : رعايت شرايط بهداشتي كاهش رطوبت نسبي ( 85-80 ٪ ) ، تهويه مناسب،كوكات سالنهاي پرورش

كنترل : نمك معمولي هم محصول آلوده و هم عامل بيماري را از بين مي برد . در روي محلي كه آلودگي ايجاد شده است نمك پاشيده و يك ظرف پلاستيكي روي آن قرار داده پس از يك روز محل آلوده همراه با ظرف را بريده و در خارج از سالن مي سوزانند ، برو كلرو منگنز مي تواند اين بيماري را كنترل نمايد . قارچ كشهاي مانب و كلروتالونيل در هنگامي كه اين بيماري هنوز گسترش نيافته باشد ميتواند آن را كنترل نمايد . حرارت بالاي° c 55 به صورت خشك در طي 4 دقيقه و مرطوب در طي يك دقيقه

ميتواند اين قارچ را از بين ببرد .

كپك سبز : green mold

        عامل اين بيماريtericoderma spp   مي باشد.

 راه انتشار : كمپوست با مقادير پائين آمونياك ، شرايط غير موازي ، مگسها ، شرايط غير بهداشتي

علائم و ميزان خسارت : پوسيدگي نرم اندام هوايي قارچ و تشكيل توده هاي اسپور به رنگ سبز تيره

پيشگيري : رعايت بهداشت و انجام بهينه پاستوريزاسيون

كنترل : استفاده از نمك و آهك هيدراته و قارچ كشهاي بنليت و تراكلور

 حباب تر : wet bubble

           عامل بيماري ( mycogone spp ) مي باشد.

راه انتشار : گرد و غبار ، بستر كشت آلوده

علائم و ميزان خسارت : علائم اين بيماري بسته به مراحل رشد قارچ متفاوت مي باشد در مراحل ابتدايي قبل از تمايز يابي بافت قارچ به صورت توده بد شكل قهوه اي رنگ درآمده كه ابتدا سفيد كركي ولي با مسن شدن قهوه اي پوسيده مي شود . در مراحل بعدي و پيشرفته لكه هاي قهوه اي بر روي پايه تيغه ها نيز تشكيل مي شود در شرايط رطوبتي بالا لكه هاي زرد كهربايي تا قهوه اي تيره بر روي سطح بافت هاي تمايز نيافته تشكيل مي شود .

پيشگيري : رعايت مسائل بهداشتي

كنترل : استفاده از قارچ كشهاي زينب ، مانب ، كلروتانونيل ، پركلرورمنگنز ، ضد عفوني خاك پوششي با فرمالين يك درصد